ERMENİCE LEHÇELERİN BİR KARŞILAŞTIRMA DENEMESİ – Güngör Şenkal

Dillerin sınıflandırılması, dil akrabalıklarının, lehçe ve ağızların belirlenmesi dilbilimin önemli araştırma konularından biridir. Bu ayrıştırmada dil içi etmenler/özellikler belirleyici olması gerekirken, çoğu zaman ideoloji ve siyaset gibi dil dışı etmenlerin ağır bastığı gözlemlenir. Bundan dolayı bir dilin, bağımsız bir dil mi, yoksa lehçe mi olduğu çoğu zaman tartışma konusu olur. Bu da dünyadaki dillerin sınıflandırılması ve sayısı üzerinde farklılıklar doğurur. Örneğin dünyadaki yaşayan dillerin sayısı, -bazı istisnalar dışında-  3000 ile 6000 arasında değişmektedir.

Diller açısından geçerli olan bu tartışmalı durum, bir dilin lehçe ve ağızları söz konusu olduğunda daha da içinden çıkılmaz bir hâl alır. Dil, siyasi gücü elinde bulunduranlarca bir tür egemenlik aracına dönüşmüştür ve hatta en önemli asimilasyon aracı olarak görülür.

Bu yazımızda, Ermenicenin, Ermenistan’da konuşulan standart Ermenice ile Türkiye siyasi coğrafyasında konuşulan üç lehçesinden seçtiğimiz örneklerin (günler, aylar, mevsimler, on’a kadar sayılar ve bazı renkler) bir karşılaştırmasını sunacağız.

GÜNLER	Yerevan	İstanbul	Hemşin	Vakıflı
Pazartesi	Yerkuşabti	Yerguşapti	Erguşapti	Irgışapta
Salı	Yerekşabti	Yerekşapti	Yiyekşapti	Irk şapta
Çarşamba	Çvorekşabti	Çorekşapti	Çorokşapti	Çükşapta
Perşembe	Hingşabti	Hinkşapti	Hinkşapti	Hangşapta
Cuma	Urbat	Urpat	Urpat	Urput
Cumartesi	Şabat	Şapat	Şapat	Şapatur
Pazar	Kiraki	Giragi	Giyagi	Girogi

AYLAR	Yerevan	İstanbul	Hemşin	Vakıflı
Ocak	Hunvar	Hunvar	Nordayi	Ocak
Şubat	Petrvar	Pedırvar	Gucuğ	Şubat
Mart	Mart	Mard	Mard	Mart
Nisan	April	Abril	Abril	Nisan
Mayıs	Mayis	Mayis	Mayis	Mayıs
Haziran	Hunis	Hunis	Kiyaz	Haziran
Temmuz	Hulis	Hulis	Çuruğ	Temmuz
Ağustos	Ogostos	Okosdos	Ağostos	Ağustos
Eylül	September	September	Siftaguz	Eylül
Ekim	Hoktember	Hoktemper	Ortaguz	Ekim
Kasım	Noyember	Noyemper	Ağerguz	Kasım
Aralık	Dektember	Tegdemper	Garakeş	Aralık

MEVSİMLER	Yerevan	İstanbul	Hemşin	Vakıflı
İlkbahar	Garun	Karun	Karun	Karang
Yaz	Amar	Amar	Amar	Amor
Sonbahar	Aşun	Aşun / Aşnan	Aşun	İşang
Kış	Dzımer	Tsımer	Tsemer	Tzımör

SAYILAR	Yerevan	İstanbul	Hemşin	Vakıflı
Sıfır	Zro	Zero	Zero	Sıfır
Bir	Mek	Meg	Meg	Me
İki	Yerku	Yergu	Ergus / Erguz	Irgak
Üç	Yerek	Yerek	Yiyek / Yerek	Erk
Dört	Çors	Çors	Çors	Çök
Beş	Hing	Hink	Hink	Hang
Altı	Vets	Vets	Vets	Veytz
Yedi	Yoth	Yotı	Oğte	Yeöt
Sekiz	Uth	Ut / Utu	Ut / Tun	Ayt
Dokuz	İnı	İnı / İnnı	İne / İnne	Öyni
On	Tas	Dası	Dase	Dos

RENKLER	Yerevan	İstanbul	Hemşin	Vakıflı
Ak/Beyaz	Spitak	Cermak / Ispidag	Cermak / Cermeg	İşbıdak
Sarı	Değin	Teğin	Sari	Tığen
Kırmızı	Karmir	Garmir	Garmi	Garmer
Mavi	Kapuyd	Gabuyd	Caxal	Lorç
Yeşil	Kanaç	Gananç	Ağud	Gananç
Kahverengi	Şaganakaguyn	Sırcakuyn	Marğik	Kahva regi
Kara/Siyah	Sev	Sev	Tuğ / Tuh	Siv

Ermenicenin doğu (Yerevan) ve batı (İstanbul) lehçeleri standart bir yapıya sahiptir. Çizelgelerden hareketle diyebiliriz ki; Hemşincede ay adları Türkçeleşme eğiliminde, Kesap Ermenicesinde ise Türkçeleşmiş; başka bir söyleyişle, Türkçede kullanılan biçime dönüşmüştür. Bunun asıl sorumlusu, resmi dil (Türkçe) dışındaki anadillerinde eğitime izin vermeyen siyasi-hukuki yapı ve onun dolaysız bir aracı olarak iş gören eğitim sistemidir.

Seçilen sözcüklerin, anılan dildeki karşılıklarının sözlüklerde, dil kitaplarında ve büyük oranda anadili konuşurlarının belleğinde bulunması, bunların günlük konuşmada kullanıldıkları anlamına gelmemektedir.

Dilin doğal evrimi içerisinde gelişim, etkileşim ve değişimine söylenecek bir söz yoktur. Binlerce yıldır olagelen zaten budur. Ne zaman ki bu değişimde zor ögesi belirleyici olur, o durumda, dilin doğal yaşamı önündeki engellerin kaldırılması talebi ilk önce dilcilere düşer.

Bir dilin ölümü, insanlık kültür ailesinden büyük bir eksilmedir. Çünkü dil, aynı zamanda kendine özgü bir düşünme sistemidir. Ve insanlığın gelişimi, bu farklı düşünme sistemlerinin/biçimlerinin bir sonucudur. Bu nedenle, (dil)bilim insanlarının günümüzdeki yaklaşımı, bırakınız bir dili, ağızların dahi korunması doğrultusundadır.

Hemşince, UNESCO tarafından ′kesinlikle tehlike altında olan diller′ grubunda sayılmaktadır. Biz, dilsel akrabalığını, resmi dil karşısındaki konumunu ve konuşucu sayısını göz önünde bulundurarak, Kesap Ermenicesinin de bu grupta değerlendirilmesinden yanayız.

Dil ile lehçe ve hatta ağız arasında herkesçe kabul gören kriterler yoktur. Burada ′Ermenicenin lehçeleri′ olarak sunduğumuz dilleri başka türlü adlandıracakların çıkması da doğaldır. Bu adlandırma sorunu, -eğer bulunabilirse- herkesin üzerinde anlaştığı ortak terimler bulununcaya kadar sürecektir.